Baza chorób - Dermatologia praktyczna

Skóra żywo reaguje na hormony płciowe. Widać to zwłaszcza u kobiet w okresie postmenopauzalnym, kiedy ustaje wydzielanie żeńskich hormonów, których obecność warunkuje ładny wygląd skóry. Deficyt estrogenów i progesteronu we krwi powoduje gwałtowne pogorszenie się właściwości skóry doprowadzając w ciągu kilku lat do nadmiernej suchości, wiotkości, zmarszczek, itp. 

Wygląd skóry odzwierciedla zarówno ogólny stan zdrowia, jak też jest bezpośrednią reakcją na alergeny, niektóre infekcje zakaźne, zaburzenia metaboliczne i hormonalne, zatrucia, itp.



Jakie hormony oddziaływują na skórę?

Najważniejszy jest wpływ żeńskich hormonów estrogenów, progesteronu, a ponadto męskich androgenów. Poza hormonami płciowymi pewien wpływ na skórę ma także hormon wzrostu, melatonina i dehydroepiandrosteron.
 

Jak uwidacznia się wpływ hormonów na skórę?

Działają wolno, ale długotrwale i wpływają na wszystkie ważne procesy życiowe tkanek i narządów – np. utrzymanie fizjologicznego poziomu substancji energetycznych, w tym glukozy, elektrolitów i wody w płynach ustrojowych, itd. U kobiet na odżywienie i wygląd skóry duży wpływ mają żeńskie hormony płciowe – zwłaszcza estrogeny.
 

Jak hormony docierają do skóry

Hormony docierają do tkanek skórnych drogą krwi. Przypomnijmy, że powstają w gruczołach wewnątrz wydzielniczych, tzw. dokrewnych. Określenie gruczoły dokrewne bierze się faktu, że hormony uwalniane są bezpośrednio do krwi.


Brak hormonów uzmysławia ich rolę dla wyglądu skóry

Jak bardzo są potrzebne skórze dowiadujemy się dobitnie kiedy ich już brak, czyli np. u kobiet po menopauzie, kiedy jajniki zaprzestają ich wytwarzania. Szybko narastający wówczas deficyt estrogenów i progesteronu we krwi powoduje gwałtowne pogorszenie się właściwości skóry doprowadzając w ciągu kilku lat do nadmiernej suchości i wiotkości oraz wielu innych dolegliwości, które są uznawane za charakterystyczne dla tego okresu.


Estrogeny i skóra

Wpływ estrogenów na skórę jest wieloraki. Nadzorują odżywienie i nawodnienie skóry, poprzez receptory estrogenowe zlokalizowane w jej tkankach, stymulują odporność na zarazki. Estrogeny są m.in. zaangażowane w proces tworzenia nowych naczyń włosowatych zaopatrujących skórę w substancje odżywcze, energetyczne, budulcowe i tlen.


Estrogeny wpływają na odporność skóry na zarazki i …raka

Estrogeny uczestniczą w reakcjach odpornościowych (immunologicznych) toczących się w skórze, np. prezentacji komórkom odpornościowym antygenu zarazków i innych ciał obcych, co przyśpiesza gojenie się ran. decydują o tzw. kontrolowanej śmierci komórek skóry (proces apoptozy), co pozwala na utrzymanie stałej i zarazem optymalnej liczby komórek, na usuwane potencjalnie niebezpiecznych komórek jak np. te zakażone wirusami, czy posiadające uszkodzone DNA lub nawet komórki nowotworowe. Udowodniono oddziaływanie estrogenów nie tylko na keratynocyty i fibroblasty, ale także na komórki odpornościowe skóry (limfocyty T, komórki dendrytyczne, makrofagi i komórki śródbłonka).


Gdy wystąpi niedobór estrogenów

Niedobór estrogenów prowadzi do zmniejszenia grubości warstw skóry, utraty jej elastyczności. Estrogeny, mają bowiem wpływ na elastyczność i charakterystyczną dla kobiet strukturę tkanki łącznej. Deficyt estrogenów powoduje również wysychanie innych ważnych wytworów skórnych - śluzówki jamy ustnej, powiek i gałki ocznej. Szczególnie dotkliwe są zmiany degeneracyjne błony śluzowej układu moczowo-płciowego. Następuje zanik tkanki podskórnej warg sromowych, co jest spowodowane zmniejszeniem zawartości kolagenu. Ponadto powstawanie szczelin w błonie śluzowej pochwy, zmniejszenie produkcji śluzu, utrata wilgotności pochwy, co ma swoje konsekwencje w występujących często bólach w trakcie stosunku płciowego (dyspareunii). Na objaw ten skarży się około 25% kobiet po menopauzie, które są aktywne seksualnie. Innymi następstwem zaburzeń w wydzielaniu śluzu jest podwyższenie pH pochwy, co obniża jej ochronę przed zarazkami i powoduje zwiększoną częstość występowania stanów zapalnych. Bardzo często z wymienionymi zmianami współistnieją również stany zapalne cewki moczowej i pęcherza moczowego.

cd s. 2

cd 2

Zaburzenia hormonalne osłabiają skórę – okresowy nadmiar estrogenów

Cellulit, czyli tzw. pomarańczowa skórka - najczęściej atakuje kobiety w czasie dojrzewania, w ciąży i przed menopauzą. A to dlatego, że do jej powstawania najbardziej przyczyniają się żeńskie hormony - estrogeny, a ściśle mówiąc ich zbyt wysoki poziom w stosunku do progesteronu (drugiego ważnego hormonu żeńskiego wydzielanego przez jajniki). Od tej dysproporcji zaczyna się sekwencja reakcji, której skutkiem jest degeneracja elastycznych włókien kolagenu – „rusztowania” tkanki łącznej skóry – a w konsekwencji grudki i nierówności na udach, pośladkach, brzuchu, a czasem nawet na piersiach i wewnętrznej stronie ramion.
 

Zaburzenia mikrokrążenia wskutek nadmiaru estrogenów – degenerują skórę

Pod wpływem okołomiesiączkowego nadmiaru estrogenów płyny fizjologiczne przenikają z krwi do okolicznych tkanek i gromadzą się w przestrzeniach międzykomórkowych, powodując wodniste obrzęki, znane wielu kobietom i częste podczas menstruacji. Jeśli taki stan utrzymuje sie kilka dni - nie jest patologią, lecz normalnym stanem fizjologicznym. Jednak przedłużanie sie tej sytuacji i długotrwałe utrzymywanie się nadmiaru estrogenów w stosunku do progesteronu jest już patologią.

Powstanie miejscowego obrzęku powoduje ucisk na otaczające komórki skóry, szczególnie tłuszczowe, które są w tym momencie gorzej odżywione i zaczynają nieprawidłowo funkcjonować. Skutkiem jest nadmierne powiększenie się tych komórek i gromadzenie substancji tłuszczowych. Kolejną zmianą są miejscowe stany zapalne, które powodują liczne zwłóknienia i degenerację tkanki łącznej.
 

Hormony a obrzęk tkankowy i celullitis u młodych kobiet?

Powyższy mechanizm wodnistych obrzęków podskórnych wywołanych nadmiarem poziomu estrogenów we krwi występuje u kobiet, w tym niekiedy u osób młodych - w okresie pokwitania. Estrogeny są bowiem żeńskimi hormonami płciowymi odpowiedzialnymi za rozwój kobiecych cech płciowych, w tym za rozmieszczenie tkanki łącznej i tłuszczowej. Kiedy obrzęknięte tkanki długotrwale uciskają na naczynia krwionośne, powodując zaburzenie mikrokrążenia w skórze i tkance podskórnej - powodują niedokrwienie komórek tłuszczowych. Z braku tlenu i składników odżywczych komórki tłuszczowe wytwarzają i gromadzą w swym wnętrzu substancje toksyczne. Tak więc adypocyty mogą zwiększać wielokrotnie swe rozmiary nie tylko gromadząc tłuszcz, ale również toksyczne odpady metaboliczne. Pod wpływem tego patologicznego mechanizmu początki "skórki pomarańczowej" mogą pojawiać się już u młodych, szczupłych dziewcząt.
 

Wspólnik hormonów -  kolagen

Dlaczego głównie u kobiet zaburzenie proporcji hormonów niszczy kolagenowy kord skóry? Bowiem u mężczyzn włókna kolagenu i elastyny są silniejsze - układają się jak siateczka (kord) i mocno podtrzymują komórki tłuszczowe oraz naczynia krwionośne. Ponadto nie występują, ze zrozumiałych względów analogiczne zaburzenia hormonalne. Natomiast u kobiet włókna kolagenu i elastyny nie tworzą silnej plecionki (kordu) a układają się równolegle. Dzięki temu tkanka łączna skóry kobiet jest bardziej elastyczna i rozciągliwa i jest w stanie pomieścić dziecko w czasie ciąży. Z jednej strony to wielka ewolucyjna zaleta, ale z drugiej po porodzie może inicjować „psucie się „ tkanki łącznej skóry. Pozbijane w twarde grudki komórki tłuszczowe mogą łatwo przesuwać się między ułożonymi równolegle włóknami kolagenu i elastyny, deformując tym tkankę łączną skóry właściwej, która stopniowo twardnieje i traci elastyczność.
 

Zmiany skórne związane z menopauzą

Okołomenopauzalny niedobór estrogenów - kontrolujących i regulujących wiele procesów fizjologicznych hamuje m. in. regenerację warstwy rogowej skóry. Brak estrogenów powoduje osłabienie aktywności komórek budowniczych naskórka – keratynocytów. W skórze zaczynają dominować procesy zaniku tkanek strukturalnych nad ich regeneracją oraz ma miejsce nasilenie się zmian zwyrodnieniowych. Szczególnie podatne na niekorzystne zmiany związane z niedoborem estrogenów są tkanki bogate w receptory dla tych hormonów, tj. nabłonek narządów moczowo-płciowych (sromu, pochwy i dróg moczowych), oraz skóra, przede wszystkim prestiżowa dla każdego skóra twarzy. Utkanie receptorów estrogenowych w skórze twarzy należy do najliczniejszych w organizmie kobiety.
 

Skóra po menopauzie

Po menopauzie jajniki zaprzestają wytwarzanie żeńskich hormonów, a ich niedobór tylko częściowo wyrównuje tkanka tłuszczowa u tych kobiet, które mają jej dużo. Tylko hormonalna terapia zastępcza w istotny sposób poprawia stan skóry i jej przydatków w okresie menopauzy.
 

cd 3

 

cd 3

Zasady hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) po menopauzie

Współczesne kobiety żyją przeciętnie jeszcze ponad 30 lat po menopauzie, dlatego jeśli występują u nich dokuczliwe objawy, w tym skórne mogą podjąć kurację hormonalną. Jej istotą jest zastąpienie nieczynnych czynności hormonalnych jajników poprzez podawanie estrogenów i progesteronu lub jego pochodnych (progestagenów) w minimalnych skutecznych dawkach. Obowiązuje obecnie generalna zasada bardzo indywidualnego doboru dawki i rodzaju leków hormonalnych, tak aby nowoczesna HTZ była terapią na miarę potrzeb i wieku pacjentki.

Hormonalna terapia zastępczej i skóra

Terapia zastępcza eliminuje objawy niedoboru żeńskich hormonów. Ustępują zaburzenia nastroju, zanik tkanek i funkcji narządów moczowo-płciowych, zmniejsza się zagrożenie osteoporozą i choroba niedokrwiennej serca. Nas interesuje jednak widoczny korzystny wpływ estrogenów na skórę, w której zahamowany jest zanik i procesy degeneracyjne kolagenu.


Dlaczego kolagen jest tak ważny dla skóry?

W skórze ludzkiej znajduje się aż kilkanaście typów kolagenu. Najważniejsze to kolagen typu I (80%), i kolagen typu III (15%), które warunkują sprężystość i siłę skóry. Już na początku lat 40. ubiegłego wieku zauważono, że kobiety, u których po menopauzie rozwija się osteoporoza, mają bladą, cienką, transparentną skórę. Stwierdzono współzależność obu tych cech i skojarzono je ze spadkiem zawartości kolagenu typu I po okresie klimakterium. Szacuje się obecnie, że w ciągu 15–18 lat po menopauzie średni spadek zawartości kolagenu w skórze wynosi 2,1% na rok, a ubytek grubości skóry wynosi ok. 1,13% na rok.
 

Preparaty estrogenowe zwiększają grubość skóry

W licznych badaniach wykazano korzystny wpływ preparatów estrogenowych na hamowanie ubytku kolagenu. Odnosi się to zarówno do ogólnego jak i miejscowego stosowania preparatów estrogenowych. Przykładowo udokumentowano, że stosowanie tzw. implantów estrogenowych lub estrogenów w żelu zwiększa znacząco grubość skóry właściwej. Roczna doustna lub przezskórna HTZ powoduje wzrost zawartości kolagenu od 1,8 do 5,1%. Chociaż nie brak wśród lekarzy głosów sceptycznych w tej kwestii.


HTZ wpływa na grubość naskórka

W badaniach udokumentowano, że doustna terapia estrogenowa oprócz pozytywnego wpływu na jakość i grubość skóry właściwej powoduje także wzrost grubości naskórka. Stwierdzono, że już po 3 mies. jej stosowania efekt działania estrogenu utrzymuje się jeszcze przez pół roku od zakończenia leczenia. Wynika to z faktu, że estrogeny mogą hamować śmierć komórkową (apoptozę) komórek budowniczych naskórka - keratynocytów, a jednocześnie mobilizować je do większej aktywności. Pod wpływem pregestagenów poprawie może ulec też jakość włosów, gdyż receptory progesteronowi są w keratynocytach, sebocytach gruczołach łojowych, mieszkach włosowych, ekrynowych gruczołach potowych i melanocytach.
 

Likwidacja zmarszczek

Preparaty miejscowe progesteronu w okresie menopauzy mogą usuwać zmarszczki. Wykazano np. w badaniach, że nakładanie na skórę kremu z 2% progesteronem raz dziennie przez 6 miesięcy u kobiet w wieku przed i pomenopauzalnym przyczyniło się do wyraźnej redukcji liczby zmarszczek, zmniejszenia ich głębokości oraz poprawy jędrności skóry. Należy jednak zauważyć, że poprawa urody skóry u kobiet stosujących HTZ zależy jednak od czasu trwania menopauzy i wyjściowej grubości skóry.
 

Bezpieczeństwo stosowania HTZ przeciw starzeniu się skóry

Terapie hormonalne stosowane w związku z przykrymi objawami towarzyszącymi klimakterium, a szczególnie hormonalna terapia zastępcza mogą czasowo opóźnić proces starzenia się skóry. Zasadą jest minimalizowanie ryzyka ogólnoustrojowych objawów niepożądanych stosowania hormonów. Toteż preferowane jest miejscowe stosowanie preparatów estrogenu. Ponadto zasada jest możliwie niewielkie stężenie i możliwie nieduża powierzchnia aplikacji. Należy na koniec podkreślić, że starzenie się skóry nie jest wskazaniem do stosowania doustnej HTZ, ale nie można nie dostrzegać jej korzystnego wpływu na skórę. Udokumentowano bowiem, że obok układu kostnego HTZ wywiera również korzystny wpływ na inne tkanki